«هجرت» در لغت
«هجرت» در لغت به معنای جدا شدن از چیزی است. به ترک وطن و کاشانه نیز به این جهت «هجرت» گویند که جدا شدن از خانه و سرزمین است. عوامل مختلفی می تواند موجب «هجرت» شود. امّا قرآن کریم از هجرتی به نیکی یاد می کند که برای رضایت خداوند و به سوی سرزمینی باشد که بتوان در آن، دین خویش را حفظ و آموزه های آن را اجرا کرد.
اسلام و "هجرت"
در قرآن کریم «هجرت» امری واجب و مقدّس شمرده شده است. در آیه صدم از سوره نساء و دیگر آیات مربوط به هجرت، قرآن کریم به مسلمانان دستور می دهد که اگر در جامعه ای، نمی توانند وظیفه خویش را انجام دهند، باید به منطقه امن دیگر هجرت کنند؛ زیرا اسلام، محدود به مکان و محیطی معیّن نیست. بدین ترتیب، آشکار می شود که علاقه به زادگاه و امثال آن، نمی تواند عذری برای هجرت نکردنِ مسلمانان باشد.
نقش «هجرت» و «جهاد» در تاریخ اسلام
بررسی تاریخ اسلام نشان می دهد که دو مسئله «هجرت» و «جهاد»، عامل پیروزی اسلام در برابر دشمنان نیرومند، بوده است؛ «هجرت» سبب بقای اسلام و جهانی شدن آن و "جهاد" موجب بالندگی آن است. هم اکنون نیز «هجرت» در بسیاری از جوامع که امکان اجرای احکام اسلامی در آنها نیست می تواند در رساندن پیام اسلام به گوش جهانیان، رهگشا باشد.
نتایج هجرت
مهم ترین نتیجه هجرت، دست یابی به مکانی است که بتوان در آن، خداوند را بندگی نمود و به وظایف خویش عمل کرد. از دیگر نتایج «هجرت» تحوّل، پیشرفت و باز شدن دروازه های تمدّن و اصلاحات و نیز رشد مادی در جوامع بشری است. هجرت در سرنوشت جوامع چنان جایگاهی دارد که درباره آن گفته اند: «در پسِ چهره هر مدنیّتی، مهاجرتی پنهان است و به سخن هر جامعه بزرگی که گوش می دهیم، به زبان تاریخ یا اساطیرش، از هجرتی حکایت می کند".
هجرت اصحاب کهف
مسئله «هجرت» تنها به آیین اسلام اختصاص ندارد. قبل از اسلام نیز «هجرت» وجود داشته است که از مشهورترین و مهم ترین آنها، می توان از «هجرت اصحاب کهف» نام برد. گروهی از جوان مردان موحّد، آن هم از طبقه درباریان، برای نجات خویش و یافتن محیطی آماده برای یکتاپرستی، تصمیم به هجرت گرفتند. آنان آنچه در توان داشتند، برای زدودن زنگار شرک از دل ها و نشاندن نهال توحید در قلب ها صرف کردند؛ امّا غوغای بت و بت پرستی در آن محیط، آن قدر بلند بود که نغمه های توحیدی، در گلویشان گم می شد. آنان دنیای آلوده را با تمام وسعتش، زندانی جان کاه و غار خشک و تاریک را در کنار بندگی خداوند، فضایی بی کران می دیدند.
هجرت حضرت ابراهیم علیه السلام
در میان پیامبران پیشین نیز هجرت مطرح بوده است. از جمله هجرت های پیامبران، هجرت حضرت ابراهیم علیه السلام است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است. حضرت ابراهیم علیه السلام هنگامی که پیشرفت دعوتش را در منطقه دیگری ممکن دید به همراه همسرش ساره و حضرت لوط علیه السلام به سرزمین بابل هجرت کرد تا دعوت توحید را در آن جا بگستراند. حضرت ابراهیم علیه السلام ، انگیزه خود را از هجرت چنین بیان می کند: "من به سوی پروردگارم هجرت می کنم؛ چرا که این راه، راه پروردگار و نیز راه رضای او و راه آیین او است"
ولی
نخستین هجرت در اسلام
نخستین هجرتی که در اسلام صورت گرفته، هجرت گروهی از مسلمانان، اعم از زن و مرد، به سرزمین حبشه در سال های نخستین دعوت عمومی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم (در سال پنجم بعثت( بود. آنان برای رهایی از چنگال مشرکان قریش و به جا آوردن وظایف دینی خود، به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مکّه را به قصد حبشه ترک کردند و همان گونه که پیش بینی می کردند، توانستند در آن جا در آرامش زندگی کنند و به خودسازی و تکالیف خود بپردازند. این هجرت، به نام "هجرت اوّل" معروف است.
هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به مدینه از غار ثور
یک شب پس از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خانه خویش را ترک کرده و به غار ثور (در جنوب مکّه) رفته بود، حضرت علی علیه السلام و هندبن ابی هاله، به خدمتش رسیدند. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به علی علیه السلام فرمان داد که برای هجرت به مدینه، برای ایشان و همراهانشان شتر بخرد. در این هنگام ابوبکر اظهار داشت که من قبلاً چنین کرده ام. هرچند ابوبکر اصرار داشت که شترانش را رایگان، در خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بگذارد، امّا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شترها را از او خریدند. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رسیدگی به تمام امورش در مکّه و بازگرداندن امانت های مردم را به حضرت علی علیه السلام سپردند. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سه روز در غار ثور ماندند و روز چهارم به همراه ابوبکر و غلام او (عامر بن فُهیره) روانه مدینه شدند.
چرا هجرت به مدینه؟
از جمله دلایلی که موجب شد تا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مدینه را هجرتگاه خویش برگزیند به این موارد می توان اشاره کرد:
الف. پیوند فامیلی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با برخی از قبیله های مدینه (زیرا مادر عبدالمطلّب (جدّ پیامبر) اهل مدینه بود)؛
ب. موقعیّت جغرافیایی مدینه ( زیرا راه مکّه از مدینه می گذشت)؛
ج. آبادانی و ثروت مدینه ( زیرا مدینه، شهری با زراعت و رونقدار بود)؛
د. آمادگی ذهنی مردم مدینه برای پذیرش رسالت ایشان ( زیرا یهودیان مدینه به آمدن پیامبر اسلام بشارت داده بودند)؛
ه. نیاز مردم آن روز مدینه به آرامش و مردی صلح جو (؛ زیرا آنان از جنگ های پی درپی دو قبیله اوس و خزرج خسته بودند)؛
و. متمدّن و با فرهنگ بودن مردم مدینه (؛ زیرا آنان ریشه یمنی داشتند).
فرود آمدن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در "قُبا"
در ماجرای هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از مکه به مدینه، پس از این که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چندین روز را در راه مدینه بودند، در نزدیکی مدینه به محلّی به نام «قُبا» رسید. ایشان در آن جا فرود آمدند و نامه ای برای علی علیه السلام نوشتند و او را به سوی خود فرا خواندند و خود و همراهانشان به انتظار او نشستند. حضرت علی علیه السلام با دریافت نامه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، آماده شد و در تاریکی شب به همراهی فاطمه علیهاالسلام همسرش، فاطمه بنت اَسَد مادرش و فاطمه بنت زبیر و نیز اُمَ ایمن کنیز پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ابوواقد (آورنده نامه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برای علی علیه السلام )، و به اتّفاق جمعی از مستضعفان مکّه به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شتافت و در قُبا، به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ملحق شد.
سرانجام هِجرت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که به فرمان خداوند از مکّه هجرت فرمودند، پس از روزها پیمودنِ راه و نیز پس از پیوستن علی علیه السلام و همراهانش به ایشان در «قُبا»، در روز جمعه شانزدهم ربیع الاوّل، در میان استقبال پرشور مردم مدینه وارد این شهر شدند و این چنین برگ زرّینی در تاریخ اسلام ورق خورد. در همین روز، اوّلین نماز جمعه تاریخ اسلام به امامت شخص پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برگزار شد.